Análise sociolóxico da xuventude

Resumo:
A mocidade é un concepto cargado de bondades pero cada vez máis se configura como posición social. A construción deste novo status débese en parte, a unha proxección do recoñecemento dos dereitos do neno e en parte, á crecente necesidade de formación dos cidadáns.
A complexidade das sociedades avanzadas e a competencia entre os individuos lexitimada no coñecemento, facilitan os argumentos que justifican a tardía incorporación dos mozos á cidadanía de pleno dereito.
Sen traballo, sen emancipación, os mozos non terminan de revelarse, en parte cremos, porque sen proporllo ?os medios de comunicación? fixeron deste grupo de idades un motivo de ?espectáculo?. A imaxe tópica do novo convérteo en actor e espectador do seu propio protagonismo mediático.
__________________________________________________________

As imaxes sociais que se constrúen desde a perspectiva de grupos de idades, son só iso, constructos que na maioría dos casos serven para ocultar a autentica realidade, a estrutura de clases, o conflito social ou a escasa mobilidade social. A nosa sociedade recoñece tres grupos, os mozos, os adultos e os anciáns. Se buscamos que definición social teñen estes grupos, atopámonos que o grupo de adultos é o único que non ten atributos, isto é, defínese polo que non é. Non son novos nin son anciáns. Estes dous grupos teñen en común categorías que se poden enmarcar en significados máis amplos e que son reinterpretables. O ser mozo ten atributos, por exemplo, dinámicos, divertidos, guapos, inconscientes, etc.; ao grupo de maiores ou vellos pásalle o mesmo. Estes atributos están ao arbitrio dos tempos e dos cambios de valores, de maneira que poden atribuírse características positivas ou negativas.
Ser novo é algo máis que ser considerado novo. É o grupo ao que che adscriben, é unha posición social coas súas expectativas conductuales. O referente biolóxico ha quedado esvaecido desde o momento que a nosa cultura abandona os ritos iniciáticos e deixa de estar dependente da natalidade. O período de nenez e mocidade se desdibujan e confúndense dentro dun marco xurídico que define outra categoría ou grupo, o de menor.
Cando acaba a infancia e comeza a mocidade? Ou cando acaba a mocidade e comeza a idade adulta?
A mocidade como colectivo social é unha creación recente. A sociedade tradicional só distinguía ao adulto e ao neno. A infancia podía estenderse até idades que hoxe denominamos xuvenís ou da etapa infantil-xuvenil pasábase directamente a través da emancipación do traballo e a creación dunha familia, ao colectivo de adultos. O período que vai da infancia á madurez, existiu sempre, pero as máis das veces como idades de vulnerabilidade. Eran idades de aprendiz ou servo, onde se non se tiña terras propias, érase maduro para traballar pero non para ser adulto de pleno dereito. Esta vulnerabilidade era unha proxección da vulnerabilidade da infancia xa que esta só existía baixo o amparo da familia. A sociedade tradicional non contaba cunha estrutura complexa nin con atribucións de protección social, con excepción das institucións de beneficencia, as máis das veces relixiosas ou máis tardíamente as obras dos filántropos. Todas as competencias que hoxe ten a Administración, noutro tempo viñan dadas pola familia e polas comunidades locais. Só cando a sociedade empeza a demandar a competitividade dos individuos e irrompe unha nova ética do traballo, a familia extensa deixa de ser viable e con ela o amparo dos máis débiles. En Inglaterra, a partir do XVII se justificaba o traballo dos nenos dos pobres, a fin de que gañasen o seu sustento xa que as súas familias non o podían facer, niso víase unha dobre función social, rescatar ao menor da rúa e inculcar nestes os hábitos da laboriosidade necesarios para o adulto traballador do mañá. Desta maneira atopámonos con sociedades onde a infancia se achica até o seis anos como sucedeu en Inglaterra, onde en 1.726 fundouse en Hull unha casa de beneficencia onde traballaban os nenos maiores de seis anos. Nenos de entre oito e catorce anos considerábaselles aptos para traballar en hilanderías de seda e algodón. E en 1.833 a Lei de Fábricas diminuíu o traballo dos nenos menores de trece anos a oito horas diariasi. Todo isto, ademais de demostrar como a sensibilidade ante a infancia é un fenómeno civilizador recente, móstranos tamén como a prevención justificaba o abuso.
Cada etapa histórica e cada modelo de sociedade elaborou o seu propio concepto de mocidade, aínda que existe unha mesma tendencia dentro das nacións occidentais. Hai procesos comúns como foi o proceso de industrialización e a transformación da familia ou os cambios demográficos. Pero os recoñecementos desta etapa de mocidade, como ?colectividade social a protexer? estivo vinculado aos procesos de recoñecemento da infancia e os dereitos do neno. Hoxe podemos comprobar esta tendencia no noso país en distintos ámbitos da administración do Estado. Por exemplo, na asistencia sanitaria, a atención pediátrica que até a década dos 70 cubría aos menores de 7 anos, foi ampliada até a idade de 14. Expertos xuristas como D. Joaquín Pescozo Contreras, ao justificar o novo ?Dereito penal de menores?, no que incumbe á responsabilidade penal do maior de catorce e menor de dezaoito anos, remite esta atribución de responsabilidade á estimación do grao de madurez do menor, recoñecendo por unha banda que a madurez está moi condicionada pola evolución social e por outro que a propia Psicoloxía Evolutiva non pode establecer para todas as persoas una mesma idade de maduración psíquicaii . Polo que, ao considerarse que a transición á etapa adulta ten uns contornos difusos, no dereito penal de menores aconséllase unha peritación e non unha datación mecánica.
Hoxe adóitase estar de acordo en recoñecer desde a perspectiva temporal que a infancia se acaba entre os 13 ou 14 anos. Diferénciase unha segunda etapa de transición, a Adolescencia e Puberdade que se sitúa dacabalo entre a infancia e o comeza dunha mocidade madura, e que estaría entre os 10 e dezaseis añosiii. No que non se está tan de acordo é en establecer até onde chega a mocidade, xa que en Psicoloxía entre os autores que o fan esta data oscila entre o dezanove e vinte e cinco anos. Por todo isto e sempre de maneira aproximada, poderiamos dicir que se tende a recoñecer como colectivo de mozos aos individuos comprendidos entre os 13 aos 24 anos.
Pero este recoñecemento da mocidade como colectivo parece, nos nosos días, máis unha penalización que unha vantaxe. Sobre todo no tocante á emancipación xa que esta depende da plena autonomía económica. A situación de inseguridade e precariedade do traballo para os mozos está a alargar ficticiamente a etapa de mocidade. E é que un posto de traballo foi o último e definitivo banzo do período de mocidade que justificaba todo o tempo de preparación deste ciclo da vida. A protección á infancia, hoxe contrasta coa desprotección do novo. Mentres o menor está protexido polo Estado, a través das etapas de educación obrigatoria, non sucede o mesmo co mozo que abandona os estudos a niveis temperáns. Nin tan sequera cos que a maior idade e con máis formación tentan emanciparse. Segundo móstranos unha tipoloxía dos traballadores con baixos salarios, elaborada en 1.999 por Antonio López, un colectivo importante destes traballadores constituíano os mozos. Homes e mulleres con formación baixa ou moi baixa que viven coas súas familias e dependen do apoio e sustento familiar. E novos (H e M) con formación media ou superior (universitarios) que acceden a traballos de baixa cualificación, baixa remuneración e alta rotación nos contratos.
O traballo impón as súas regras. A familia de orixe non pode transmitir o status adquirido polos pais. Ao tempo asistimos, nas sociedades tecnolóxicas, a unha demanda de formación maior que fai necesario superar o nivel formativo dos pais para adquirir o mesmo status, se non menor. É por isto que entre as clases medias e medias-baixas xeneralizouse a crenza de que a mellor herdanza que se pode deixar aos fillos é a formación. O resultado é unha situación de dependencia que pode chegar até os 30 anos (en España en 1.998 o 53% dos mozos de 26-29 anos vivía cos seus padresiv). É por tanto a familia e non as institucións a que asume os custos que orixina a etapa de transición á idade adulta. E isto non sempre, como se pretendeu, con satisfacción plena dos afectados, xa que o 67,7% dos mozos españois entre 20 e 24 anos preferiría vivir na súa propia casav.

1.Imaxe dos mozos
A imaxe dos mozos oscila entre dúas perspectivas contraditorias. Por unha banda a identificación de moza, coa virtude de ser nova. E por outro, a prevención ante o mozo, por ser incontrolable. A imaxe dos mozos é sempre a mirada do adulto, como xa nos mostrase o estudo acerca da infancia e a adolescencia de Josune Aguinaga e Domingo Comas. Neste traballo, os entrevistados opinaban que os seus fillos non deberían traballar até os 20 anos e os alleos poderían facelo antes dos 16 anos. E os que non tiñan fillos consideraban en maior medida que os nenos de agora son demasiado caprichosos, e sobrevaloraban a influencia da publicidade sobre o consumo de marcas, polos máis novos. En definitiva, o vivir con fillos ou non, condicionaba radicalmente as opinións dos entrevistadosvi.
Pero a imaxe desoutro ?o mozo?, está suxeita a múltiples estereotipos. Por exemplo, difundiuse nos medios de comunicación a idea de que, a maioría dos mozos que non abandonan o fogar paterno é porque non queren prescindir das comodidades e vantaxes que esta situación lles outorga. Este grupo de ?ventajistas? hoxe estímase en só un 9%. E desde 1.984 os que elixían vivir cos seus pais, non fixo senón diminuír.
Outras imaxes creadas polos medios de comunicación son as do novo ?belo? ou o mozo ?conflitivo?. Ambos teñen un denominador común, necesario para a industria mediática, dan espectáculo.
En Televisión os trazos da imaxe do mozo máis frecuente, son as seguintes: prefírese aos mozos de xénero feminino. A maioría das mulleres teñen o cabelo claro e entre os homes predomina o cabelo escuro. Cando aparece unha roupa deportiva é máis probable que a leve un mozo. Na publicidade móstrase preferentemente a nudez dos mozos. Con todo, o uso libidinoso das cámaras actúa preferentemente sobre a muller azafata, cantante ou convidados da farándula. Os roles que se asignan neste medio preferentemente aos mozos son os sexuais e de xénero, amigables, e relativos ao lecer personalvii.
O mozo conflitivo parece ser unha creación dos medios, sobre todo a prensa, debida á información solicitada da administración e dos sucesos. Isto é, posto que maioritariamente fálase dos casos de orde pública que implican a menores, a imaxe da mocidade como colectivo termina estando representada por estes acontecementos desafortunados. Auque estes feitos cométano unha minoría. A Prensa privilexia as fontes de datos institucionais (51%) e documentais (21%) que teñen como autores ás mesmas institucións; e a maioría das institucións están relacionadas co control policial e xudicial do comportamento xuvenil. Como norma, a Prensa consulta unha soa fonte de datos (63%)viii.

2.Identidade dos mozos
Adóitase considerar á adolescencia como unha etapa difícil no desenvolvemento humano. Aínda que a inadaptación do adolescente adoita ser un fenómeno parcial e esporádico. As máis das veces o cambio no adolescente é de orde valorativo, vólvese crítico cos convencionalismos do adulto e sobrevalora a amizade. Busca o ?ideal? que pode ser unha empresa, unha persoa, un modo de vida. E con respecto á amizade, esta relación é de confianza mutua, intercambio de ideas e sentimentos, a amigo da alma. A amizade na adolescencia é un sustitutivo das relacións paterno-filiais. Esta etapa contraditoria, adoita ser superada e a persoa xorde enriquecida.
Todas as posturas de rebeldía e oposición ao establecido, adoitan ir encamiñado a unha afirmación de si. Nesta etapa, a identidade constrúese cos materiais que están ao noso alcance. É dicir, necesitamos saber quen somos. Se na vida do adulto a profesión defíneche socialmente, ao mozo adolescente definiralle o seu estilo de vida. Unha etapa xuvenil hiper-desenvolvida, xera individuos cuxas identidades necesitan constituírse á marxe das canles tradicionais: o traballo e a emancipación. É aquí onde novos axentes de socialización, como son os medios de comunicación, van achegar estes materiais da diferenciación co mundo adulto, construíndo non só a personalidade individual senón o crecente muro que separa cada vez máis a etapa adulta da etapa nova. Desta maneira o capricho dos nenos devén na mocidade en consumo desaforado e hedonismo.
Parte importante desta construción da identidade do novo é o corpo. Xa vimos como os ?medios? fan do corpo novo, saudable, e a súa exhibición a través de roupas cinguidas, un ideal que identifica fisicamente ao novo. O corpo convértese nunha expresión da identidade. A aparencia física outorga calidades e estima social. Segundo Giddens ?o corpo está moi influído polas nosas experiencias sociais e polas normas e valores dos grupos aos que pertencemos?ix.
Outro factor de identidade xuvenil é a música. Os maiores consumidores son homes entre 15 e 24 anos. As discotecas tamén son as que máis interese espertan entre os adolescentesx. A participación da música e os seus distintos xéneros na identificación xuvenil ha tido estudos pioneiros no noso país como o realizado por Jesús Levices, e publicado pola Comunidade de Madrid en 1.986. Este traballo demostra as funcións sociais que exerce a música como fenómeno de masas na poboación xuvenil. Por unha banda, a localización segundo gustos musicais, reforza os vínculos nos seguidores e consumidores das distintas opcións, xerando unha diferenciación non só con respecto ao grupo de maiores senón entre grupos de mozos. Doutra banda, o fenómeno musical novo é funcional ao sistema social, posto que mantén aos mozos desocupados ocupados na música e non como consumidores pasivos. Máis recentemente retomouse esta liña de investigación, insistindo esta vez nos efectos que a música dos mozos ten na inclusión ou exclusión dos individuos segundo gustos. O papel da música á hora de condicionar a creación de amizades. ?Os que mostran o seu gusto polos estilos minoritarios, atopan no feito diferencial que lles outorga a condición de minoritarios, un dos elementos que reforzan os procesos de identificación?xi. Estes mozos vangardistas rexeitan insistentemente os estereotipos xuvenís socialmente creados, aínda que tenden a reproducir e consolidar eses mesmos estereotipos.

3.Manipulación da mocidade
A sociedade desenvolvida, triunfadora da enfermidade, alarga a vida e tamén desdibuja os límites do paso á vellez. A crecente lonxevidade das nosas poboacións e as baixas taxas de natalidade van situando cada ano a un maior número de persoas no furgón de cola. Pero lonxe de reivindicar socialmente a condición de maiores, proxéctase a imaxe da eterna adultez. Os maiores, anciáns ou vellos, desapareceron porque se transformaron en pensionistas válidos, independentes ou incapacitados. Os primeiros proxectan unha imaxe de afortunados, suponse que teñen pensións suficientes, e posto que non se deben ao mercado de traballo son libres para dispor do que se supón unha vantaxe, de todo o tempo do mundo para divertirse, para o lecer ou o que algúns chaman gozar da vida.
Os mozos non acaban de ser redefinidos. A imaxe de moza contestatario, rebelde dos anos 60, habita no imaxinario colectivo pero dista moito de ser viable no espazo social que hoxe se dispón para eles. O mozo da protesta é hoxe adulto e iso é equivalente a integración, por tanto, ten intereses sobre todo en manterse nun modelo social que selecciona aos individuos que define ou cualifica de interesantes, valiosos ou competitivos. A selección social é excluínte porque aínda que todos son os chamados poucos serán os escollidos. Desde este principio e por máis que se constrúa a excelencia, non todos os seres humanos dan a talla de excelentes, aínda que se recoñeza que todos teñen dereito a ter un lugar no mundo. Os mozos e os maiores teñen cada vez máis en común o ser desocupados, por tanto, desde os valores utilitaristas da sociedade produtiva búscaselles outro lugar de utilidade, fabrícaselles funcións sociais e nun intento por atoparlles, se non o lugar na estrutura produtiva, si a función social que justifique o non estar. É por isto que sobre os excluídos créanse imaxes, características e categorías comprensivas; cando aos integrados só lles define o ?estar integrado?, son o que fago, a profesión, a ocupación, o que traballo.
A dispoñibilidade de tempo libre é o que teñen en común os que están fóra do mercado de traballo e por tanto son susceptibles de consumir cultura de masas. Neste universo mediático, os protagonistas son os propios consumidores. Os descoñecidos para o sistema produtivo, adquiren agora máis que nunca o protagonismo e a capacidade para facer do defecto virtude. A abundancia temática relativa a estes dous grupos novos e anciáns na televisión non é fortuíta. As mensaxes preferidas son como manterse moza, comer adecuadamente e sexo na terceira idade. Para o grupo de mozos, como encher o tempo. Os contidos simbólicos destes dous grupos de idades teñen a súa correlato no ámbito do consumo. Crearanse por tanto valores compensatorios a estes grupos non xeradores de riqueza. O lugar que ocupan é funcional ao sistema produtivo, a condición de que entren como consumidores na demanda de mercadorías e na distribución de riqueza. A prevención que tradicionalmente se tiña aos mozos non integrados, é substituída pola crenza en que son un grupo que ten valores comúns, ideas, formas de facer especiais que hai que comprender. Outórgaselles primeiro unha unidade, baseándose en supostos problemas compartidos, para pasar despois a atribuírlles calidades misteriosas, como se fixo con todos os grupos aos que se define como diferentes. Isto é, tratar de acrecentar a diferenza, até facelos estraños e irrecoñecibles. Por isto necesitamos unha xanela aberta á intimidade, para ver como reaccionan os mozos, que fan os mozos, que pensan os mozos. Programas como o Gran Irmán dan tanto satisfacción ao protagonismo xuvenil, como á curiosidade do adulto.
Hoxe a industria do lecer e, en concreto, a industria musical viuse gratamente compracida polo incremento de vendas que supuxo ?Operación Triunfo?. Recoñécese que salvou a industria do disco español no 2.002. A música e os mozos están asociados desde fai trinta anos. Só que hoxe a música como alternativa ao estancamento do mercado laboral é potenciada polas institucións.
A manipulación consiste fundamentalmente en aproveitar a frustrada emancipación dos mozos e a substitución que estes fan da súa falta de protagonismo social a través de modas, condutas, valores e gustos, para facer ver que esta forma de vida é natural, desexable ou envexable. A imaxe do novo é recreada, canalizada e, por último empaquetada. Todos os desexos por facerse significar, van ser retomados pola mercadotecnia e escenificados nos medios de comunicación para maior gloria da economía. Mentres a gaiola de ouro, na que se supón viven os mozos (familias de orixe, sen responsabilidade de esposa e fillos, con liberdade sexual e viaxes) parece ser cada vez máis gaiola. A imposibilidade de albiscar un futuro como adulto leva a numerosos novos a continuar con condutas propias de adolescentes o que non auspicia unha orde social. O horizonte da integración social dos mozos antóllasenos conflitivo, a proletarización dos fillos en casa xa está a xerar conflitos convivenciales no ámbito familiar, pero no ámbito público quizá só se necesita un motivo que dentro do imaxinario do colectivo de mozos sexa o suficientemente poderoso.